کتاب زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، سفرنامة کلارا کولیور رایس (هوموند)[1] را در بر می‌گیرد. اثر مذکور نخستین‌بار سال ۱۳۶۶ توسط معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی منتشر شد و ویراست جدید آن با ترجمة اسدالله آزاد، سال ۱۳۸۳ به‌وسیلة نشر کتابدار انتشار یافت و رویِ پیشخوان کتابفروشی‌ها قرار گرفت.
خانم رایس، همسر یکی از مبلّغان مذهبیِ ساکن جلفای اصفهان بود و این سفرنامه را بر مبنای مشاهدات خود از سفرهایی که اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی به ایران داشت، تألیف کرده است. کتاب در ۲۶ فصل به شرح زندگی زنان شهری و روستایی و اقلیت‌های قومی و مذهبی پرداخته است. لباس، تعلیم و تربیت، خوراک، مقام و منزلت و سرگرمی‌های زنان از جمله موضوعاتی است که از نگاهِ تیزبین مؤلف دور نمانده و به تفصیل در باب آنها قلم‌فرسایی کرده است.
آنچه سبب جذابیت این اثر می‌شود، تصویری است که از همة اقشار زنان به‌دست می‌دهد؛ از زنان شهریِ متمکن گرفته، تا روستایی‌ها، ایلیاتی‌ها و قشقایی‌ها. نویسنده ضمن آشنایی با نکات مهمِ سفرنامه‌نویسی، به مواردی نظیر ذکر وقایع همراه با جزئیات، بیانِ مشاهدات بی‌کم‌وکاست و ثبت احساسات خود از مواجهه با وضعیت زنان توجه داشته است. متن سفرنامه که حالتی رویدادگونه دارد، با ترجمة سلیس و روان مترجم، خواننده را به‌خوبی با وقایع همراه می‌کند. به‌رغم اینکه نویسنده توانسته تا حدودی به هدفش از تألیف این سفرنامه یعنی «طرح سیمایِ زن ایرانی و محیط پیرامون وی در خلال سال‌های پیش و پس از جنگ جهانی اول» دست یابد، اما باید اذعان داشت که به دلیل اقامت‌های کوتاه‌مدت در ایران، در شرح و درک بعضی از رفتارها و آداب و رسوم ایرانیان موفق نبوده، لذا در این موارد مراجعه به سایر سفرنامه‌ها و کتاب‌های خاطرات در دورة موردبحث ضروری است.
گرچه بسیاری از حوادث آن روزگار و برخوردِ اجتماع با مسائل زنان بسی دردآور و جانکاه است، اما مطالعة این کتاب ملال‌آور نیست، بلکه بالی برای پرواز می‌بخشد تا به یک قرن پیش سفر کنیم و در این سیر تاریخی، با مشاهدة ناملایماتی که به تصویر کشیده شده، آنچه بر زنان و دختران این سرزمین گذشته است را به‌طور ملموس درک کنیم.
[1]. Clara Colliver Rice )Hommond)