نگاهی از درونِ خانواده به حیات ملک‌الشعرای بهار
پروانه بهار (۱۳۰۷- ۱۴۰۱)، دانش‌آموختة ادبیات انگلیسی و کتابداری، و کتابدار کتابخانة تحقیقاتی بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول بود. او سال ۱۳۸۲ خاطراتش را با عنوان «مرغ سحر» به فارسی، در انتشارات شهاب در ایران منتشر کرد که در مدت کمتر از دو ماه به چاپ دوم رسید. پس‌از آن سال ۲۰۱۱ خاطراتش با عنوان «دخترِ شاعر»[1] به انگلیسی در انتشارات لارسون[2] در آمریکا منتشر شد.
مرغ سحر با قلم روان و پیراستة پروانه بهار که سرگذشت خانوادة بهار را روایت می‌کند، از دو منظر حائز اهمیت است: از سویی داستان دخترِ شاعر معاصر است که به‌رغم گذراندن سالهای متمادی در خارج از کشور، دل در گرو مهر وطن دارد. او با الهام از پدرش، زنده‌یاد ملک‌الشعرای بهار و مادرش، سودابه صفدری روحیه‌ای آزادی‌خواه داشت. پروانه این فرصت را داشت که در واپسین سالهای حیات پدر، مونس و پرستارش باشد و به دنیا از دریچة چشم ادیبی فرزانه بنگرد و راه درست اندیشیدن و حقیقت‌طلبی را بیاموزد. او به فعالیت‌های اجتماعی علاقه‌مند بود و همگام با انجمن‌های زنان در آمریکا و جنبش سیاهپوستان این کشور فعالیت می‌کرد.
خاطرات پروانه بهار از منظر دوم، زندگی ملک‌الشعرای بهار را در قاب خانواده به تصویر می‌کشد. نویسنده از روزنِ رخدادهای حیات پدرش، تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران را در سدة بیستم میلادی مرور می‌کند. ملک‌الشعرا ادیبی فروتن، شاعری جستجوگر و استادی ژرف‌نگر بود و در تمام این نقش‌ها پیشگام بود و در اوج چونان ستاره‌ای می‌درخشید. اشعار این شاعر مردمی زمزمة پیر و جوان در کوچه و بازار است. نغمه‌هایش چنان در دل و جان ایرانیان نقش بسته است که گذشت زمان هیچ‌گاه گرد فراموشی بر آن نمی‌نشاند. او با اشعار و تحقیقاتش میراثی ماندگار برای فارسی‌زبانان و ادب‌پژوهان بر جای نهاد. آنچه در این منظر خودنمایی می‌کند، چهره‌ای است که دخترِ شاعر از آزادگی او در برهه‌هایی که با مسائل مالی دست‌به گریبان بود، ارائه می‌کند؛ اینکه چطور روحیة آزادی‌خواهی در سراسر زندگی جریان می‌یابد و نغمة آزادی نوع بشر را سر می‌دهد:
| مرغ سحر ناله سر کن | داغ مرا تازه‌تر کن |
| زآه شرربار، این قفس را | بر شکن و زیر و زبر کن |
| بلبل پر بسته ز کنج قفس درآ | نغمة آزادی نوع بشر سرا |
مرغ سحر با پیشگفتاری از مجید تهرانیان آغاز می‌شود. او با بازنشر قطعة «مونس» که ملک‌الشعرا در وصف دخترش سروده بود، بر این نکته تاکید دارد که تصویر شاعرانه در این ابیات، جامة حقیقت بر تن کرده و در وجود پروانه بهار متجلی شده است:
| ای دختر خوب نازنین من | پروانه، ماهِ مه‌جبین من |
| تو بخت منی در آستان من | تو دست منی در آستین من |
| از مادر مهربان جدا گشتی | گشتی به سوئیس همنشین من |
| دیدی پدرت ز رنج نالانست | از روی وفا شدی قرین من |
بخش اول، «خانه پدری»، ضمن معرفی اعضای خانواده، خانة ملک‌الشعرا را توصیف می‌کند؛ خانه‌ای بیرون دروازه دولت که سال ۱۳۰۱ خریداری شده بود و پروانه با خواهران و برادرانش در آن بزرگ شده بودند. بخش دوم، «کودکی ما» به رفت‌وآمد نویسندگان، شاعران و سیاستمداران به منزل برای گفت‌وگو با ملک‌الشعرا اختصاص دارد. نویسنده خاطراتش را از این جلسات به رشتة تحریر درآورده است. بخش سوم، «اهمیت و نقش مادر در زندگی ما»، به دشواری‌های مادرش در زندگی با ادیبی همچون ملک‌الشعرا اشاره دارد؛ زنی که با حبس‌های پی‌درپی، تبعید، تنگدستی، فشار سیاسی و بیماری این بزرگ‌مرد کنار آمده بود. بخش چهارم، «حبس» ماجرای بازداشت و ملاقات پدر را در محبس، زمانی‌که بیش از پنج سال نداشت، شرح می‌دهد. خویشتن‌داری و درویش‌مسلکی ملک‌الشعرا در این حوادث خواننده را شگفت‌زده می‌کند!
در بخش پنجم، «ازدواج و جدایی» ضمن اشاره به ماجرای ازدواج پروانه، به آشنایی با محمدعلی جمالزاده در سوئیس نیز پرداخته شده است. در بخش ششم، «بیماری پدر و خاطرات سوئیس»، همنشینی با ملک‌الشعرا در آسایشگاه لِزن در سوئیس و آموخته‌های این دوره درج شده است. همچنین نحوة آشنایی با پروفسور هانری ماسه در پاریس روایت شده است. در بخش هفتم، «بازگشت به ایران» مشکلات مالی خانواده همراه با روبه وخامت گذاشتن حال ملک‌الشعرا تشریح شده است. ماجرای اجبار به تن دادن به درخواست مبلغی از بانک ملی در ازای گرو گذاشتن خانه، که البته با مخالفت روبه‌رو شده بود، تاسف‌برانگیز و مایة شرمساری است. همین‌طور به برگزاری نخستین مجلس یادبود استاد بهار پس از درگذشتش، با همکاری دکتر حسین خطیبی اشاره شده است. بخش هشتم، «آمریکا»، ضمن شرح مهاجرت پروانه به آمریکا، به ماجرای فروش خانه و کتابخانة ملک‌الشعرا به دلیل قطع حقوق بازنشستگی او پرداخته است. خانواده از دولت خواسته بودند که خانه و کتابخانه را خریداری و به موزه تبدیل کند که البته مورد موافقت قرار نگرفته بود.
در بخش نهم، «تحصیل در آمریکا» مسائل مرتبط با تحصیل در این کشور و فعالیت در کتابخانه‌های آمریکا درج شده است. بخش دهم، «جنبش زنان در آمریکا»، آشنایی با جنبش‌های برابری‌خواه در آمریکا و رهبران آن و همکاری با زنان برای دستیابی به حقوق‌شان بیان شده است. همچنین مروری دارد بر نحوة پژوهش بر روی وضعیت زنان در کشورهای در حال توسعه و انتشار این تحقیقات با همکاری بانک جهانی. بخش یازدهم، «جنبش سیاهپوستان در آمریکا»، روند تاریخی این جنبش و فرازونشیب‌های حرکت‌های اعتراضی آن را موشکافی کرده است. بخش دوازدهم، به «قیام مردم آمریکا علیه جنگ ویتنام» و مسائل پیرامون آن اختصاص دارد. مرغ سحر در پایان، با تصاویر خانوادگی نویسنده از ملک‌الشعرا و سایر اعضای خانواده مزیّن شده است.
[1] The Poet’s Daughter
[2] Larson Publication
خارج شدن از نظر